سه زندگی
از کلام خداى تعالى بر مى‌آید که براى آدمیان حیات و زندگى دیگرى قبل از زندگى دنیا بوده، ... واضح‌تر اینکه انسان قبل از زندگى دنیا زندگى دیگرى داشته، و بعد از آن نیز زندگى دیگرى خواهد داشت، و زندگى سومش تابع حکم (چگونگی) زندگى دوم او، و زندگى دومش تابع حکم (چگونگی) زندگى اولش است، پس انسانى که در دنیا است در بین دو زندگى قرار دارد، یکى سابق (گذشته)، و یکى لا حق (آینده)، این آن معنایى است که از ظاهر قرآن استفاده میشود.
و لکن بسیارى از مفسرین، آیاتى را که متعرض زندگى اول انسان است حمل بر زبان حال و اقتضاى استعداد کرده‌اند، هم چنان که آیاتى را که متعرض زندگى لا حق بشر است، حمل بر نوعى مجاز و استعاره کرده‌اند.
اما ظواهر بسیارى از آیات، این حمل آقایان را تخطئه (رد) مى‌کند، اما قسم اول که عبارتند از آیات ذر و میثاق، بزودى هر یک در مورد خودش خواهد آمد، که خدا از بشر قبل از آنکه بدنیا بیاید، پیمان‌هایى گرفته، و معلوم میشود که قبل از زندگى دنیا یک نحوه زندگى داشته است ...
و به جان خودم اگر در قرآن کریم در این باره هیچ آیه‌اى نبود بجز آیه: ( لَقَدْ کُنْتَ فِی غَفْلَةٍ مِنْ هٰذٰا، فَکَشَفْنٰا عَنْکَ غِطٰاءَکَ، فَبَصَرُکَ اَلْیَوْمَ حَدِیدٌ ،تو از این زندگى غافل بودى، ما پرده‌ات را کنار زدیم، اینک دیدگانت خیره شده است)1 کافى بود، چون لغت غفلت در موردى استعمال می شود که آدمى از چیزى که پیش روى او و حاضر نزد او است بى خبر بماند، نه در مورد چیزى که اصلا وجود ندارد، و بعدها موجود می شود، پس معلوم می شود زندگى آخرت در دنیا نیز هست، لکن پرده‌اى میان ما و آن حائل شده، دیگر اینکه کشفِ غطاء و پرده بردارى از چیزى می شود که موجود و در پس پرده است، اگر آنچه در قیامت آدمى مى‌بیند، در دنیا نباشد، صحیح نیست در آن روز به انسانها بگویند: تو از این زندگى در غفلت بودى، و این زندگى برایت مستور و در پرده بود، ما پرده‌ات را بر داشتیم، و در نتیجه غفلت مبدل به مشاهده گشت ... و حاصل کلام این است که: گفتار خداى تعالى در باره مسئله قیامت و زندگى آخرت بر دو وجه (بخش) است:
یکى وجه مجازات، که پاداش و کیفر انسانها را بیان مى‌کند، و در این باره آیات بسیارى از قرآن دلالت بر این دارد، که آنچه بشر در آینده با آن روبرو می شود، چه بهشت، و چه دوزخ، جزاء اعمالى است که در دنیا کرده.
دوم وجه تجسم اعمال است، که آیات بسیارى دیگر دلالت بر آن دارد، یعنى مى‌رساند که خود اعمال، و یا لوازم و آثار آن، سرنوشت سازند، و امورى گوارا یا ناگوار، خیر یا شر، براى صاحبش درست مى‌کنند، که به زودى در روزى که بساط خلقت بر چیده می شود، به آن امور مى‌رسند.2
1. سوره ق، آیه 23
